Как на генеалогическом пушкинском древе взросла «белорусская ветвь»
Но кто ещё мог так гениально точно сказать о кровном и духовном родстве русских и белорусов?! Конечно же, Александр Сергеевич Пушкин. Корни родового древа, связующие поэта с Беларусью, берут свое начало в древнем Полоцке. Пушкин лишь однажды, да и то проездом, миновал его. Но название этого старинного города, основанного в IX столетии по велению князя Рюрика, не единожды встречается на страницах пушкинских рукописей.
Городом Гориславы, полоцкой княжны Рогнеды, нареченной так за свою несчастливую судьбу, именовали Полоцк. Летопись сохранила печальную историю сватовства князя Владимира Красное Солнышко к гордой красавице Рогнеде и горькое ее замужество...
Известно было это древнее сказание и Пушкину. Но не дано было знать поэту, что и полоцкая княжна Рогнеда, и великий киевский князь Владимир, некогда покоривший Полоцк и силой взявший в жены полюбившуюся ему красавицу, и их далекая праправнучка княжна витебская и полоцкая Александра Брячиславна, ставшая супругой святого князя Александра Невского, соединены с ним – Александром Пушкиным – кровными узами родства.
На генеалогическом пушкинском древе взросла «белорусская ветвь».
«Старожитный» Полоцк связан с именем и еще одного прародителя поэта, давшего ему свою знойную африканскую кровь, – Абрама Петровича Ганнибала. Правда, упоминания о пребывании темнокожего прадеда в этом белорусском городе нет ни в одном из бесчисленных трудов, посвященных его необыкновенной, полной взлетов и падений судьбе...
И все же беру на себя смелость утверждать, что маленький арапчонок, носивший в то время имя Ибрагим, жил в Полоцке, и знай о том Пушкин, дороживший мельчайшими подробностями о своем прадеде, он не преминул бы сделать остановку в этом славном городе.
Виной тому одна ошибка, связанная с годом крещения прадеда поэта и невольно повторенная Александром Сергеевичем.
Вот что писал Пушкин в «Начале автобиографии» – записках, посвященных собственному родословию:
«Родословная матери моей еще любопытнее. Дед ее был негр, сын владетельного князька. Русский посланник в Константинополе как-то достал его из сераля, где содержался он аманатом, и отослал его Петру Первому вместе с двумя другими арапчатами. Государь крестил маленького Ибрагима в Вильне в 1707 году с польской королевою, супругою Августа...».
Бесспорно, Пушкин почерпнул эту ошибочную дату из так называемой «Немецкой биографии» Ганнибала, записанной зятем Абрама Петровича немцем Роткирхом уже после смерти царского арапа. Год крещения Абрама Ганнибала указан его биографом как 1707-й. Но именно этот названный год вызывал немало сомнений, как у историков, так и у пушкинистов. В 1707-м ни польского короля Августа II, ни его супруги королевы Христины-Эбергардины в Вильно (Вильнюсе) быть не могло. В феврале 1706 года Август II, изменив союзу с Россией, заключил сепаратный мир со шведским королем Карлом XII. И только после победоносной Полтавской битвы в июне 1709-го дружеские отношения российского и польского монархов восстановились.
И вновь записки поэта о прадеде: «В крещении наименован он был Петром, но как он плакал и не хотел носить нового имени, то до самой смерти назывался Абрамом».
Фамилией Ганнибал Абрам Петрович стал подписываться значительно позднее, в зрелые годы, первая же фамилия – Петров, как и отчество, была дана в честь «августейшего восприемника».
Петр Петрович Петров – так должно было бы именовать царского крестника. Арапчонок оказался норовистым и не захотел носить не полюбившееся ему имя. Да и от данной ему фамилии отказался. Только отчество и оставит в память о Петре Великом, своем крестном отце…
Известно, что арапчонка Ибрагима в числе «трех арапов малых робят» привезли в Россию осенью 1704 года – маленького «басурманина» держать нехристем при царском дворе долгих три года явно бы не стали.
Итак, год 1705-й. Уже несколько лет Россия ведет со Швецией Северную войну: Петр I борется за выход к Балтийскому морю со своим противником - шведским королем Карлом XII. Полоцк, в то время входивший в состав Речи Посполитой, становится стратегически важным городом, именно через его земли должны были двигаться шведские отряды на соединение с гетманом Мазепой. В феврале 1705 года русские полки во главе с князем Александром Меншиковым выступили в поход и встали военным лагерем под Полоцком. Государь сам едет к местам возможных боевых событий и берет с собой смышленого и расторопного арапчонка.
Когда же Петр Первый крестил своего арапчонка?
Попробуем восстановить хронологию тех давних событий. Откроем пушкинскую «Историю Петра»:
«1705 год... Петр собрался ехать в Польшу, но 5 мая занемог лихорадкою - и успел выехать не прежде, как в конце мая. По пути к Полоцку осматривал сад и костел в местечке Микалишки...
В Полоцке Петр нашел Шереметева, Огильвия, Репнина, уже соединившимися...
1 августа, предоставя начальство над войском в Вильне Огильвию... сам пошел в Курляндию преследовать Левенгаупта».
Временные рамки сужаются: Петр провел в Вильно всего две недели – вторую половину июля 1705 года. Именно в это время он и крестил своего питомца!
Удивительно, но в Вильнюсе на фасаде церкви Святой Параскевы Пятницы сохранилась мемориальная доска с выбитым на ней старинным текстом: «В сей церкви Император Петр Великий в 1705 году слушал благодарственное молебствие за одержанную победу над войсками Карла XII, подарил ей знамя, отнятое в той победе у шведов, и крестил в ней Африканца Ганнибала – деда знаменитого поэта нашего А. С. Пушкина».
И, пожалуй, самое веское свидетельство о своем августейшем крестном отце оставил сам Абрам Петрович: «...И был мне восприемником от святые купели Его Величество в Литве в городе Вилне в 1705-м году...».
Абраму Петровичу довелось стать участником многих знаменитых баталий под предводительством Петра Великого: Полтавской битвы, морского сражения при Гангуте, Прутского похода.
Молодой арап находился неотлучно при Государе, ревностно исполняя обязанности его денщика и секретаря. Петр отвечал своему питомцу искренней любовью и привязанностью.
Пушкин – историк серьезный. В последние годы жизни поэт был увлечен деяниями и самой личностью Петра Великого, и все сведения добыты им из архивов, где он самозабвенно работал, по его же словам, буквально «зарывался» в них. Так что в достоверности исторических фактов и событий сомнений нет.
Стоит заметить, что и в 1707 году Петр I вновь побывал в Вильно, и, весьма вероятно, его также сопровождал маленький арап. Но путь следования русского царя был совсем иным – Петр в сопровождении свиты выехал в Вильно из Варшавы. И об этом также упоминает Пушкин в «Истории Петра».
Видимо, поэтому и не вызывал сомнений у поэта год крещения его прадеда.
Известно немало свидетельств о пребывании русского царя в Полоцке. Сохранился даже и старинный дом, где почти месяц жил Петр I. Каменный одноэтажный особняк, крепко вросший в землю, стоит на берегу Западной Двины, в самом историческом сердце города. Чудом уцелел он во время двух самых кровопролитных войн – Отечественной 1812 года и Великой Отечественной, что не миновали древний город.
Столетие назад над окнами дома красовалось лепное изображение двух (!) гениев, держащих ленту с выбитой на ней латинской надписью: «Petrus Primus. Anno Domini MDCCV» («Петр Первый. Год Господний 1705»). Ныне лишь мемориальная доска на стене старинного особняка свидетельствует о пребывании в нем Петра Великого.
Но именно здесь в июне 1705-го вместе с русским царем был и его любимец, маленький Ибрагим! Ведь арапчонок находился неотлучно при своем высоком покровителе.
Мальчик обладал необыкновенно чутким слухом, – по этой причине Государь велел арапчонку спать подле него в царской спальне или где-то поблизости. Как свидетельствовал историк И.И. Голиков, юный Ганнибал, «как бы он ни крепко спал, всегда на первый спрос просыпался и отвечал».
А чуть раньше в Полоцке, 29 июня – в день святых апостолов Петра и Павла, тридцатитрехлетний русский царь отметил свои именины и милостиво принял приглашение от отцов-иезуитов отобедать у них. В честь августейшего именинника при заздравном тосте о его благоденствии из пушек, что стояли перед входом в Коллегиум, были даны залпы.
Когда-то философ и богослов Симеон Полоцкий по звездам предсказал рождение и великую будущность российского императора. И начинал свой духовный путь наставник юного Петра совсем неподалеку от особняка, где жил в Полоцке его царственный ученик, – в кельях Богоявленского монастыря и в классах знаменитой Братской школы…
В тот знаменательный день и арапчонок Ибрагим, наверняка, с любопытством глазел на купола Святой Софии, и на медленно текущую у подножия холма Двину, на иезуитский Коллегиум и на мощный крепостной вал времен Ивана Грозного.
Кто бы тогда взялся предсказать, что попавший с африканских берегов в северную страну арапчонок станет в будущем известнейшим человеком? Он войдет в историю России как искусный инженер, математик, фортификатор, своими трудами способствовавший ее процветанию.
...Возрос, усерден, неподкупен,
Царю наперсник, а не раб.
Крестнику русского царя судьба уготовит необычную долю - стать прадедом одного из величайших поэтов на земле. И спустя столетия в доме, где жил маленький Ганнибал, откроют библиотеку, на полках которой будут стоять поэтические томики его великого правнука.
И еще один парадокс истории. Величие государственных свершений Петра I не затмило, казалось бы, такую малость – участие императора в судьбе его крестника-арапчонка.
Странно и помыслить ныне, а вдруг не пришла бы русскому царю странная мысль – привезти на Русь диковинных арапчат?! Не только отечественная культура, вся история России была бы иной.
Нет, тысячу раз права была Марина Цветаева, назвавшая эту царскую блажь, прихоть – самым великим деянием Петра. Бессмертным подарком на все времена.
…А в полоцком домике Петра I разместилась ныне музейная экспозиция «Прогулка по Нижней Покровской». И стоит вспомнить, что по этой старой улочке, ведущей к Софийскому храму, три столетия назад прогуливался со своим высоким покровителем и маленький арапчонок Ибрагим.
Старый Полоцк, по некоей прихоти судьбы, стал тем вневременным перекрестком, где сошлись пути русского царя, Александра Пушкина и его черного прадеда.
И другой белорусский город Бобруйск можно по праву назвать пушкинским, – связан он с жизнью внучки поэта Натальи Пушкиной.
Она родилась в Петербурге, в августе 1859-го, в семье Александра Александровича Пушкина, старшего сына и любимца поэта. Ее рождению еще успела порадоваться Наталья Николаевна Пушкина-Ланская, – в честь прославленной бабушки и была названа новорожденная.
В юности Наталья Пушкина полюбила штаб-ротмистра Павла Воронцова-Вельяминова, героя Русско-турецкой войны, боевого офицера, служившего в полку под началом ее отца. Чувство было ответным, – вскоре сыграли свадьбу. А через какое-то время Павел Аркадьевич подал в отставку, и молодые супруги уехали в его родовое имение в Вавуличи (ныне – деревня Дубровка) под Бобруйском. Да и в самом Бобруйске у Воронцовых-Вельяминовых был дом, славившийся своим хлебосольством.
Наталья Александровна отличалась многими талантами: прекрасно рисовала (сохранились ее романтические пейзажи), пела белорусские народные песни и даже писала стихи. Правда, втайне, – никогда и нигде не печатала их, памятуя наказ своего великого деда: не заниматься стихотворчеством!
Ее любили окрестные крестьяне за незлобивость, всегдашнюю готовность помочь ближнему не только словом, но и делом. Наталья Александровна помогала крестьянам хлебом и зерном, ссужала им деньги на покупку скота или на постройку дома, лечила больных.
Ее стараниями в окрестной деревеньке Телуша была возведена церковь, построена школа для крестьянских детей. А еще Наталья Александровна устраивала для ребятишек новогодние елки, где каждому обязательно был припасен рождественский подарок. Появилась в селе и библиотека, сгоревшая во время минувшей войны.
А вот в Бобруйске и поныне работает городская библиотека, открытая еще в 1901 году при самом живом участии внучки поэта и носящая имя Пушкина.
Наталья Александровна пользовались поистине всеобщим уважением и любовью. Да и все ее дети, родившиеся в Беларуси (Мария, Софья, Михаил, Феодосий, Вера) унаследовали доброту и честность матери.
Свой последний приют внучка поэта нашла на белорусской земле, – похоронена Наталья Александровна неподалеку от Свято-Никольской церкви, в деревне с необычайно теплым названием Телуша. Ее память и поныне свято хранится в здешних местах.
Так что выведенная Пушкиным «формула родства» русских и белорусов подтверждена не только историей, но самой жизнью внуков и правнуков русского гения.
Специально для «Столетия»
Янка Купала - класік беларускай літаратуры. Заслужана. Неаспрэчна. Тут не можа быць дзвюх думак, розных меркаванняў. Класікамі становяцца звычайна тыя мастакі, якія ўзнімаюць своечасова паходні, актыўна заступаюцца за свой народ і за ўсё чалавецтва, у трывожныя, навальнічныя гады застаюцца непахіснымі змагарамі за Радзіму. Класікі - гэта прарокі нацыі, якія вядуць за сабой народ. Так, як вёў яго наш Янка Купала. Вёў да рэвалюцыі 1917 года, калі сведчыў, што беларусы ідуць на сход, па Бацькаўшчыну, што ім, як і іншым «пагарджаным век» народам, захацелася «людзьмі звацца» («А хто там ідзе?»). Вёў і пасля, калі падлічваў нанесеныя віхурнымі падзеямі страты, перажываў, што мы можам канчаткова страціць спадчыну - «Старонку Родную» ў сілу трагічных абставінаў (« Спадчына»).
Калі страсна, на ўвесь голас пракрычаў свой боль пра нашу прыніжанасць і непаўнацэннасць у змаганні за сябе, за свой гонар (мне запомнілася вобразнае параўнанне нашчадкаў Вітаўта і Скарыны з мышамі, што стаіліся пад венікам, крыўдлівыя, але справядлівыя словы пра сучаснікаў мастака слова, якія нават «глянуць, плюнуць смела» баяцца, «струшчаныя на пясок», у вершы «Перад будучыняй», напісаным у 1922 годзе). Вёў, пакуль не паспытаў сам ласку сталінскай справядлівасці і свабоды мыслення.
Мы вывучаем паводле праграмы зараз самыя трагедыйныя вершы паэта, што пісаліся ў 1918-1920 гадах: «Крыўда», «З павяўшай славы», «Паязджане», «I прыйдзе». Яны напісаны ў драматычны для Радзімы час, калі было пастаўлена на карту існаванне Беларусі як суверэннай дзяржавы. Ішлі захопнікі з Захаду - кайзераўскія, а затым і белапольскія войскі. Не вельмі імкнуліся і бальшавікі тыпу Мяснікова і Кнорына падараваць нам незалежнасць, хоць бы адносную, клапаціліся больш пра захаванне тэрыторыі былой царскай імперыі. Было ўсяго. А Купала тым часам жыў у Мінску. Выдаваў газету «Звон». Яго 15-годдзе творчай дзейнасці не забаранілі праводзіць у 1920 годзе акупацыйныя польскія ўлады. Пясняр у прамове сваёй выказаў веру ў свабодную Беларусь. Пра гэта ж самае пісаў ён і ў публіцыстычных артыкулах, што пазней не перадрукоўваліся, хаваліся ад грамадскасці. Цяпер яны надрукаваныя зноў і пашыраюць мае ўяўленне пра песняра-прарока. Ён, аказваецца, быў смелым грамадзянінам, не баяўся выказвацца ад імя многіх.
Але гэта - палітычны ракурс. Больш хочацца сказаць пра яго мастацкія творы пераломнай пары. Яны - трагедыйныя, балючыя, з пачатку і да канца прасякнутыя адчуваннем страшэннай бядыгора, што абрынулася на Беларусь. Мне запалі ў душу радкі з Купалавага верша 1919 года «Беларускія сыны»:
На беларускім буйным полі
З вясны да новае вясны
Растуць крыжы, а пад крыжамі
Хто? - Беларускія сыны.
Многім беларусам на той час лёс наканаваў менавіта такую долю. Многія паляглі пад драўлянымі крыжамі на сваіх і чужых палях. Як ваяры. Як бежанцы. Як жабракі-беспрытульнікі. Ім праспявала песню мяцеліца, зачаравала, ператварыла ў ваўкалакаў, збіла са шляху і кружыць бясконца па нялёгкай віхурнай дарозе, у «зацьмішчы і завеі». Пра гэта сказана ў вершы «Паязджане». Я чую яго музыку - музыку «папаўзухі-завірухі» («Шэпча, шэпча штось на вуха»). Перажываю самы змрочны вобраз, што вызначае трагедыйнасць сітуацыі, якая складалася ў складаны і драматычны час. Гэта вобраз «вечнай дамавіны», што вянчае рух вясельнага поезда паязджанаў наперад. Аднак прывяду дзеля пацвярджэння сваёй думкі некалькі радкоў, што запомніліся і да гэтага трымаюцца ў памяці як запавет, папярэджанне, каб зноў не давялося нам трапіць у падобнае становішча:
У полі дымна, у полі цемна,
Беспатольна і заломна,
Ні пуціны, ні упыння,
Як у вечнай дамавіне.
У згаданым вершы шмат трагедыйных зместам вобразаў-дэталяў. Імі з"яўляюцца слоўна-выяўленчыя сродкі (тропы) - эпітэты, параўнанні. Амаль усе яны - пра змрочнае, завірушнае, «разбэрсанае», як гавораць некаторыя людзі, што ведаюць нашу родную мову, жыццё: «сцюжны пух», «сцюжная мара», «у полі дымна, ў полі цёмна, Беспатольна і заломна», «папаўзуха-завіруха - злогадуху злыбядуха». І толькі зачараваныя, нібыта ў сне летаргічным, маладыя выглядаюць у «Паязджанах», «як дзеці, як галубкі на рассвеце». Ды падобны светлаколерны вобраз - адзінкавы ў вершы, з"явіўся раз сярод непрыгляднай імглы і знік, растаяў у белым снезе, у цемры, схаваўся ў дамавіне. Як страшна робіцца, калі такое чытаем праз 80 гадоў пасля напісання твора! А як пачувалася тады, у той час народнаму песняру? Балюча і горка! Верш гучыць. як музыка, як рэквіем па загінуўшых жыццях і душах. Купала так менавіта мысліў, такім настроем жыў. Яго сэрца перапаўняў усясветны боль за народ і Радзіму, якія блукаюць у зацьмішчы і ці выйдуць на прасцягі новага жыцця - невядома.
Не магу не прыгадаць і яшчэ адзін верш гэтага перыяду - славутую элегію «Спадчына». Тую, якая стала песняю, упершыню праспяванай ансамблем «Песняры». Тую, якая магла быць і гімнам беларусаў, бо яна - пра вечнае: нязгасную любоў да таго, што з табой ад самага нараджэння і да дня апошняга - прыроды з дубам-асілкам у цэнтры, вясковымі могілкамі і «замшэлым тынам», «бляяннем авечак» на пасьбішчы і вясновымі праталінамі. Паэт проста пералічвае прыкметы роднай старонкі, але гэтае пералічэнне мае значэнне сімвала, кожны штрых на партрэце Радзімы напаўняецца вялікім сэнсам, мае першаступеннае значэнне, прыцягвае, як магніт, да сябе наш зрок.
На ўроку ў класе я сказала, што ў падручніку слаба пішацца пра тое, што вялікі беларускі паэт адмаўляецца ў сваім несмяротным творы ад гучнага патрыятызму, не выкрыквае чарговыя абстрактныя фразы пра любоў да Радзімы, у заключных радках укладвае найглыбейшыя і наймацнейшыя пачуцці ў два словы, што вызначаюць рэальную спадчыну, якую трэба шанаваць і берагчы ад чужакоў, - «усяго старонка родная». Хораша і праўдзіва сказана! Без надрыву. Па-сялянску мудра. Па-чалавечы шчыра і цёпла.
У школе мы вывучалі вершы «Крыўда» і «З павяўшай славы». Яны таксама пісаліся ў драматычны перыяд жыцця Радзімы і яе песняра, датуюцца адпаведна 1918-м і 1919-м гадамі. У аснове першага - алегорыя пра Крыўду, якая «цягалася па свеце», «строіла вечныя сеці» ды «гнала без часу ў магілы». Яна хацела навязаць нявольніцтва ў планетарным маштабе:
Ад хаты да хаты йшла з хвалай,
Ўзвялічвала троны, кароны;
Нявольнікам путы кавала,
Пладзіла сусветныя стогны.
Гэтай сусветнай Крыўдзе-злыбедзе паэт супроцьпастаўляе «пажар на ўсходзе», рэвалюцыю, што скаланула ўвесь свет, ды так, што «дрогнулі рабскія скруты». Паэт паказвае ўсеагульную радасць, прадчуванне людзьмі сапраўднай свабоды. Так і было спачатку, бо «Апалі кароны, пасады», «З нявольнікаў спалі аковы». I ўсё ж у фінале верша сцвярджаецца недаўгавечнасць здабытай свабоды. Аказваецца (версія паэта), былыя нявольнікі-рабы не здолелі распарадзіцца сваім вызваленнем і выдалі сябе. Заключныя радкі твора лёгка запамінаюцца. Можа, таму, што яны - пра вечнае, пра свабоду чалавечага духу, якая толькі адна гарантуе пазбаўленне рабскіх ланцугоў. Рабы духоўна, нават без ланцугоў на целе, застаюцца рабамі. Рабства - лепшы спосаб іх існавання, натуральны лад жыцця:
Раскованы раб сябе выдаў -
Не ўзнёсся ў высь дух чалавечы, -
Нявольнік пабратаўся з Крыўдай
I ў помач даў ёй свае плечы.
Магчыма, верш і пісаўся пад уплывам тых падзей, якія перажывала Беларусь у першыя паслярэвалюцыйныя месяцы, калі яна так і не стала свабоднай. Можа, аўтар гэтых радкоў расчараваўся ў тых лозунгах, што былі адразу абвешчаны, ці проста бачыў, што не ўсё здзяйсняецца на практыцы. Але адно зразумела і бясспрэчна: Янка Купала прадчуваў пагрозу паўторнага заняволення чалавецтва.
Нам і настаўніца казала, і ў падручніку напісана, што верш гэты па стылю рамантычны. Сапраўды, ён літаральна перасыпаны традыцыйнымі рамантычнымі вобразамі - Крыўда, Пажар, Путы, Доля, Слава і інш. Адзначу, што твор прытчападобны, шматзначны. Мастак перасцерагае людзей у магчымасці трагедыйнага расчаравання ў ідэалах, калі яны будуць занядбаныя і не прывядуць да духоўнай свабоды і незалежнасці. У ім паэт-прарок заклікае чалавецтва да паслядоўнага выканання запаветаў рэвалюцыі, калі ўжо такая адбывалася ці адбудзецца. Рэвалюцыя для Купалы - гарантыя духоўнай свабоды.
Верш «З павяўшай славы» напісаны годам пазней, у Мінску, калі паэт жыў сярод акупантаў і свята верыў у беларускую справу, у магутныя сілы народа і мастацтва. Верш пра тое, што трэба свята помніць бацькоў, не цурацца роднага, змагацца з заняволеннем. Верш гэты гучыць як стогн і малітва, заклік да народа і мастакоў уваскрэснуць і будаваць жыццё, разбуранае войнамі. Запомніла я толькі два радкі з яго - «Хай тое ўсё, што спала ў сне, паўстане яваю жывой». А яшчэ помню, што паэту хочацца, каб песня-заклік да абуджэння разнеслася па ўсім краі, абудзіла «спячыя сілы» і дайшла «да бацькаўскіх магіл».
Янка Купала - пясняр нацыянальнага адраджэння Беларусі і беларусаў. За гэта я і люблю яго найперш. I хачу быць да яго падобная.
Есть слова очень важные: мир, земля, труд, свобода, хлеб.
Есть родные, дорогие слова: мама, папа, друг, бабушка, дедушка, Родина.
Что же обозначает слово”Родина”? Это и лес, и поле, и узкая тропинка, и пение птиц, и города, и сёла. Это место, где человек родился, живёт.
Что мы Родиной зовём?
Солнце в небе голубом.
И душистый, золотистый
хлеб за праздничным столом.
Что мы Родиной зовём?
Дом, где мы с тобой растём.
И берёзки, вдоль которых,
Взявшись за руки, идём.
Много есть стран в мире, но только под небом Отечества ты можешь найти своё место, в полной мере раскрыть свои творческие способности, принести наибольшую пользу обществу и ощутить себя по-настоящему счастливым. Поэтому наш самый первый урок мы посвящаем нашей Родине.
Как известно, каждая страна имеет свои символы, то чем можно гордиться, что является отличительной особенностью страны. Вы, наверное слышали выражение:
Кожны ведае,што бусел- сімвал роднай Беларусі.
Почему аиста считают символом Беларуси? Их очень много в Беларуси. Расправив белые паруса крыльев они парят над нашей Землей. Своими крыльями они как бы накрывают нашу страну. Поэтому её так и называют -земля под белыми крыльями. А ещё символом нашей земли считают и зубра - хозяина Беловежской пущи. Это национальные символы. Однако Республика Беларусь, как и каждая страна имеет государственные символы. Это государственный флаг, герб, гимн.
Флаг нашей страны – главный символ нашей Родины.
Государственный флаг выражает важные сведения о нашей стране. Каждый гражданин должен хорошо понимать язык белорусского флага, чтобы осознанно почитать флаг и гордиться им, как гордятся своим народом и его славной историей.
Наш флаг имеет три цвета: красный, зеленый и белый. Красный цвет с древнейших времён служит знаком Солнца, символизирует кровные узы, братство, борьбу за правое дело. Он означает высокое предназначение в судьбе и победу. Одновременно это знак счастливой жизни. В старину знатные люди носили красные шапки и красные сапоги.
Зелёный цвет – это цвет Природы, нашей кормилицы, нашей первоматери. Это цвет полей и лесов, которые издавна занимали основную часть территории нашей страны.
Не только в тёплых южных странах растут вечнозелёные растения, их немало и у нас в лесах и болотах. Среди них – можжевельник, ель и сосна, различные мхи и травы.
Зелёный цвет – цвет добра, роста, развития, благополучия и мира.
Наконец, белый цвет – это, прежде всего, цвет свободы. Недаром считают, что название нашей страны – Беларусь – связано с неугасимой волей народа к свободе. Вместе с тем, белый цвет – это цвет нравственной чистоты и мудрости. И эти качества должен свято хранить в своей душе настоящий сын белорусской земли.
Флаг Беларуси имеет ещё одну важную, характерную черту, ещё одну важную деталь – это красный народный узор или, другими словами, орнамент. Орнамент по существу своего происхождения – это символический рисунок, графический способ заклинания высших божественных сил. Посредством узоров или орнамента люди выражали различные пожелания и заветы ещё в те времена, когда не существовало письменности. Люди, у которых ещё не было книг, хотели передавать уроки жизни новым поколениям. Этой цели и служит орнамент, которым вышивали одежду, украшали дома, сбрую, оружие, бытовую утварь – горшки, кружки, ларцы.
Из многочисленных вариантов белорусского народного орнамента на Государственном флаге Республики Беларусь запечатлена часть (фрагмент) наиболее древнего и типичного орнамента. Работа была выполнена в 1917 году и принадлежит простой крестьянке Матрёне Маркевич из деревни Костелище Сенненского уезда.
Что означает этот орнамент? Что он символизирует?
Прежде всего – трудолюбие и трудовое мастерство как предпосылку всякой счастливой судьбы. Иначе говоря, выражает самые существенные качества народа и как бы умоляет небесные силы сохранить эти качества. Приглядимся внимательно к орнаменту. В центре его ромб с толстыми «крючками», или «рогами», или «вёслами», означающими вечность и движение. А сам ромб – это древнейшее изображение богини Земли и Плодородия. Вместе с тем это символ засеянного поля. Он окружён знаками, заклинающими об урожае, удаче и исполнении праведных, добрых желаний. Ромбы поменьше – это тоже заклинания – «хлебы», то есть пища, которую нужно понимать как пищу для духа и пищу для тела.
Вот, оказывается, какие премудрости выражает вышивка простой крестьянки, сохранившей для нас «послание» из далёких времён!
Флаг поднят над зданием, в котором работает Президент Республики Беларусь. Флаг постоянно развевается и над зданиями других важнейших государственных органов. Флаг Республики Беларусь имеют все исполнительные власти районов и областей, учебные заведения, предприятия, воинские части, организации и научно-исследовательские институты.
Нынешний герб и флаг Республики Беларусь приняты в результате всенародного голосования 14 мая 1995 года.
В своей истории белорусы пользовались различными флагами и гербами. С1919 года белорусское государство пользовалось красным флагом. С 1951 года – в связи с вступлением Белорусской Советской Социалистической Республики в Организацию Объединенных Наций – использовался красно-зелёный флаг (с белым орнаментом).
С 1991 года в Беларуси применялся бело-красно-белый флаг, но большинство народа не считало этот флаг национальным. В качестве герба применялось изображение конного рыцаря с мечом, служившее гербом Великого Княжества Литовского – в его состав когда-то входили белорусские земли. Рыцарь был отвергнут как заимствование, не отражающее истинную суть белорусской истории, хотя белорусские воины издревле участвовали в крупнейших сражениях и покрыли себя неувядаемой славой как храбрые и стойкие защитники своей Отчизны.
В нашей стране празднуют День Государственного герба и Государственного флага во второе воскресенье мая. Народный характер нашего свободного, независимого государства подтверждается не только символами – гербом и флагом, но каждодневной заботой государства о развитии экономики и культуры нашей Родины.
Страна моя родная, Беларусь,
Цвета, которые нам всем милее.
Зелёный цвет полей, лугов, лесов,
И красный цвет – цвет жизни и надежды,
И белый цвет, как символ всех веков,
Хранящих в сердце и любовь, и верность.
Вторым государственным символом является герб.
Излучает он чудесный свет.
У него – высокая судьба,
И, пожалуй, в целом мире нет
Благородней нашего герба.
Первое, на что обратит внимание каждый, – это зелёный контур территории Республики Беларусь, как она запечатлена на географической карте. Зелёный контур – в золотых лучах восходящего солнца.
Контур страны находится в середине герба, образованного венком из колосьев, переплетённых с одной стороны розовыми цветками клевера, с другой – голубыми цветками льна.
Венок (из роз, пальмовых листьев, лавра и т.п.) издревле использовался народами как награда победителю и олицетворяет победу. Вместе с тем, это символ памяти и нерасторжимой связи современников с предками.
Венок, образованный из пучка жита, с древних времён имел священный смысл для всех славянских народов. Славяне верили, что пучок или сноп хлебных колосьев – лучший способ обращения к божественным силам с просьбой о ниспослании или даровании нового урожая и процветания. Человек, жертвуя богам часть своего урожая, как бы говорил: «Вот плод моего труда и милости Природы, я буду прилежно и неустанно трудиться и завтра, пусть не оставит меня поддержка высшей силы!». До сегодняшнего дня многие жители наших деревень ставят в доме сноп или пучок колосьев нового урожая. Как залог трудовой удачи в будущем. В прежние времена «дожиночный сноп» почитался чудодейственным и священным и украшал главный угол хаты – – отпугивал злые силы.
Клевер – это символ связи с созидательным миром животных: лошадью, коровой, овцой, для которых он – лучший корм. Древние люди справедливо считали, что человек – часть всего мира живых существ, способный сохранить себе жизнь и обеспечить процветание только при условии сохранения и процветания остального животного мира.
Лён – это хлопок Севера, прекрасный материал для одежды. Издавна из льна выделывались красивые и прочные вещи. Лён – символ преобразующей мощи труда, знак добра и достатка.
Ниже контура границ Республики Беларусь помещён земной шар с восходящим над ним солнцем и золотыми лучами. Земной шар – это знак того, что Республика Беларусь воспринимает все народы Земли как равноправных друзей и партнёров, готова с ними дружить и торговать, обмениваясь изделиями и знаниями.
Единение Земли и Солнца – главный знак жизни. В древнейших мифах человечества запечатлена эта символика. Её можно встретить на памятниках и Древнего Египта, и Древней Греции, и Древнего Китая.
Из элементов герба обращает на себя внимание красная звезда. Пятиконечная звезда – символ человека и человечества, знак мужества и высоких помыслов. В этом качестве красная звезда использовалась во времена существования великого государства – Советского Союза. Одной из её республик была Белорусская Советская Социалистическая Республика.
Герб обвит красно-зелёной лентой, на которой внизу сделана надпись золотого цвета – «Республика Беларусь». В гербе запечатлены основные национальные духовные ценности белорусов: гражданское единство, труд, стремление к совершенствованию своей личности и всего общества, миролюбие и одновременно готовность постоять за свою свободу и суверенность.
Герб Республики Беларусь символизирует державную волю народа, он используется всеми государственными органами страны. Герб украшает правительственные учреждения, как бы оформляет их полномочия. Все важнейшие документы и печати содержат изображения Государственного герба.
Каждый областной центр Республики Беларусь имеет свой герб.
Минск
– на голубом поле женская фигура между двумя ангелами.
Гомель
– на голубом поле рысь, к щиту приложена городская корона.
Витебск
– на голубом поле мужское лицо, под которым красный меч.
Могилёв
– на голубом поле три башни, а в открытой двери – рыцарь с мечом в руке.
Брест
– на голубом фоне серебряный лук со стрелой, направленной вверх.
Гродно
– на голубом поле олень с золотым крестом между рогами.
Зала аформлена ў нацыянальным стылі.
Кніжная выстава “Зямля, дзе пачаўся твой лёс”.
Гучыць мелодыя “Напевы дубоў” А. Іванова.
Вядучы 1.
Добры дзень, паважаныя сябры! Добры дзень усім добрым людзям, якія прыйшлі да нас на краязнаўчае падарожжа “Зямля, дзе пачаўся твой лёс”. Падарожжа па родным краі, дзе вы пазнаёміцеся са старажытнымі гарадамі і замкамі Беларусі, з рэкамі і азёрамі, лясамі, і іх насельніцтвам, пройдзеце яе шляхамі-дарогамі. Пагаворым пра наш родны куток, пра мясціны, з маленства нам дарагія, пра тое, што жыве ў нашых сэрцах усё жыццё.
Гучыць беларуская мелодыя.
Чытач
. Мяжуе з Польшчай, Украінай,
Расіяй, Латвіяй, Літвой
Твой родны край, твая Айчына –
Жыццё тваё і гонар твой.
І ты яе запомні імя,
Як неба, сонца і зару,
Твая зямля, твая Радзіма
Названа светла
Бе- ла – русь.
Ю. Свірка
Вядучы 2
. Я хачу правесці вас па зямлі, якая для мяне, і, мабыць, не толькі для мяне – даражэйшая за ўсё, самы ўтульны і чароўны кут.
Якая яна, мая зямля? Гэта залатыя палі збажыны з сінімі вачамі васількоў, светлыя ад бяроз гаі, што аглухлі ад птушынага звону, і пушчы, дзе горда нясуць свае кроны алені. Гэта бясконцыя жылы рэк, у якіх плешчуцца бабры і рыбы на захадзе сонца, і гэта амаль адзінаццаць тысяч азёр, чыстых, як усмешка дзіцяці.
Вядучы 1
. Чароўны кут, стары казачны край – наша Беларусь. Са старажытных часоў жылі на гэтай зямлі нашы продкі, ці як прынята казаць, нашы бацькі і дзяды. Таму і называюць людзі землі сваіх продкаў “краем бацькоў”, в каб адна краіна адрознівалася ад другой, даюць ёй назву. Па назве амаль кожнай краіны мы з лёгкасцю разумеем, хто ў большасці тут жыве.
Чытач.
Радзіма наша – Беларусь,
І колькі не шукай,
Не знойдзеш ты на ўсёй зямлі
Мілей, чым гэты край.
Не знойдзеш ты такіх людзей,
Іх сэрцы – дабрыня;
Яна струменіць, льецца ў свет
Крынічкаю штодня.
Таму ў жыцці не трэба быць
Няшчырым, сквапным, злым.
Не забывай, ты – беларус,
І заставайся ім.
Вядучы 2
. Мы – беларусы – павінны памятаць пра гэта і ганарыцца гэтым. Каб звацца беларусам, каб Беларусь стала для цябе роднай, трэба ведаць пра сённяшні дзень. Таму наша падарожжа будзе адной з тваіх першых вузенькіх сцяжынак у родны край.
Гучыць песня “Люблю цябе, Белая Русь”, словы У. Карызны, муз. І. Лучанка.
Вядучы 1.
Наш родны беларускі край! Ён прыгожы і па-свойму адметны на поўначы, на поўдні, на ўсходзе і захадзе. Ён прыгожы і непаўторны сваімі рэкамі і азёрамі, сваімі лясамі і лугамі, сваімі сцежкамі і дарогамі.
Гучыць мелодыя “Спадчына”, сл. Я. Купалы, муз. І. Лучанка.
Вядучы 2
. Спадчына! Якое простае слова і які няпросты сэнс! Спадчына – гэта народныя звычаі і культура, гэта наша родная мова, гэта веліч і слава народа.
Вядучы 1
. Жыццё народа не мае зыходнага пункта. Ніводная дата не з’яўляецца пачынальнай: заўсёды нешта было і раней. Любыя веды аб мінулым набліжаюць яго на нас, выклікаюць жаданне даведацца пра былое яшчэ болей.
Вядучы 2
. У кожным старажытным горадзе, у мностве старадаўніх вёсак, на шматлікіх палях, берагах рэчак і азёраў ёсць маўклівыя сведкі славутага ці чорнага мінулага – руіны замкаў, паселішчы, курганы.
Вядучы 1
. Кожны замак мае сваю легенду, гісторыю, свае таямніцы. Напрыклад, і ў нашы дні многія вераць у прывід Нясвіжскага замка – Чорную панну. А ў Крэўскім замку сядзеў як вязень вялікі князь Вітаўт. Яму пашанцавала ўцячы адтуль з дапамогай жонкі, пераапрануўшыся ў вопратку яе служанкі, і пасля стаць сапраўдным гаспадаром і гарачым прыхільнікам нашай магутнасці і незалежнасці.
Вядучы 2
.
Мулер моцныя муры
Склаў калісьці ў Міры,
І стаіць магутны замак
Аж да сёння на гары.
Чытач
.
Край любы мой, добры, даверлівы –
Ліст кляновы ў далонях зямлі.
Ты надзеяй жывеш і павер’ямі,
Хоць вякі над табою сплылі.
Вочы сінія, а неба высокае
Адбіваецца ў люстры азёр,
У бары песня з ветрам галёкае,
Голас выраю – нібы дакор.
Адгукаецца ў сэрцы мелодыя:
Дзве струны – жураўліны клін.
Той, хто мовай зямлі валодае,
Толькі той яе верны сын.
Край мой светлы, вятрамі астужаны,
Так люблю цябе – сэрца шчыміць…
На вякі я с табою здружаны,
Без цябе – не спяваць мне, не жыць.
Гучыць песня “Зямля мая”, сл. У. Някляева, муз. Л. Зак
леўнага.
Вядучы 2.
А цяпер паслухайце прыказкі пра тое месца, дзе кожны з вас нарадзіўся. Я буду чытаць, а вы падкажыце, калі ласка, апошнія словы.
Дарагая тая хатка, дзе нарадзіла мяне… (матка).
Родная зямелька, як зморанаму… (пасцелька).
Родная зямля мякчэй, як чужая… (пярына).
Няма смачней вадзіцы, як з …(роднай крыніцы).
Усюды добра, а дома…(найлепш).
Ціха гучыць мелодыя “Мой родны кут” на словы Я. Коласа.
Вядучы 1.
Вось і завяршылася наша падарожжа па незабыўных сцежках роднага краю. Няхай гэтыя светлыя ўспаміны заўсёды жывуць у вашых сэрцах, выклікаюць светлыя пачуцці, і няхай кожны з вас адчувае сябе сынам сваёй зямлі.
Чытач.
Ад ветру гнуцца вербалозы,
Бяжыць дарога напрамкі.
Мой край – бялюткія бярозы
Абапал сіняе ракі.
Вясна ў небе вырай кружыць,
Ляцяць за сіні небакрай.
Не забывай ніколі, дружа,
Сваю зямлю, свой родны край.
Мой край – лугі і пералескі,
Крыніцы звон і шум лясны,
Мой край – блакітныя пралескі
На сцежках ранняе вясны
Белавежская пушча… Дзівосны па хараству куток роднай прыроды, дзе так многа бясконца таямнічага, дзе багаты і ні з чым непараўнальны раслінны і жывёльны свет.
Сёння ўвесь свет ведае аб велічных, амаль першародных лясах нашай Белавежскай пушчы.
А што ведаем аб ёй мы?
(Звярнуцца да прысутных, заслухаць некалькі
адказаў).
А цяпер давайце глыбей зазірнем у таямніцы запаведнага пушчанскага лесу.
Белавежская пушча – самы стары запаведнік у свеце. Яна ахоўваецца і лічыцца запаведным дзяржаўным лесам з Х1У стагоддзя, калі князь Ягайла аб’явіў яе запаведнай, пакінуўшы правы палявання за сабой і сваім братам Вітальдам.
У залежнасці ад формы аховы Белавежская пушча мела розныя назвы – заказнік, запаведнік, запаведна-паляўнічая гаспадарка. З верасня 1991 года яна стала першым у нашай краіне нацыянальным паркам.
Мяняліся межы пушчы, мяняліся яе гаспадары, але ва ўсе стагоддзі яна заставалася ахоўваемай вялікакняжаскай або царскай уласнасцю і недзялімым лясным масівам.
У летапісе Белавежскай пушчы захаваліся дні царскага палявання 6 і 7 кастрычніка 1860 года з удзелам чатырох замежных прынцаў і аднаго герцага. Да візіту цара рыхтаваліся старанна. Рамантавалі дарогі, ладзілі гаці, наводзілі масты. У першы дзень імператар Аляксандр 11 асабіста застрэліў семнаццаць жывёл, у тым ліку чатырох зуброў. Імкнуліся паказаць свой спрыт перад гаспадаром і госці. У выніку за 2 дні было знішчана 28 зуброў і 68 іншых жывёл.
У гонар гэтай бойні Аляксандр 11 загадаў паставіць помнік. Праз 2 гады быў адліты чыгунны зубр у натуральную велічыню на заводзе ў Пецярбургу і ўстаноўлены ў пасёлку Белавежа.
З часу знакамітага палявання Аляксандра 11 правядзенне падобных мерапрыемстваў стала ў Белавежскай пушчы традыцыйным. У 1888 годзе пушча была передадзена ва ўласнасць царскай сям’і. А ў 1889 годзе па рашэнню цара пачаў будавацца паляўнічы палац у цэнтры Белавежскай пушчы – пасёлку Белавежа. Будаўніцтва ішло 5 гадоў. У выніку палац стаў сапраўдным творам архітэктурнага мастацтва.
Усе 10 парод белавежскага лесу былі выкарыстаны ў будаўніцтве. Будаўнікі справіліся з пастаўленай задачай – аздобіць палац дрэвам простых парод, каб гэта быў цуд мастацтва.
Белавежскія лясы спакон веку былі месцам незлічоных бітваў, высечак і жорсткіх паляванняў з вынішчэннем усяго жывога.
У час паўстання 1863 года колькасць зубраў у пушчы скарацілася на 377 адзінак, забівалі жывёл і войскі, і паўстанцы.
У жніўні 1915 года на тэрыторыю пушчы пранікла германская армія. Газеты таго часу паведамлялі, што зубры, не вытрымаўшы націску і жорсткасці людзей, кінуліся на атрад, падмінаючы пад сябе салдат. У адказ быў прыменены растрэл зуброў з кулямёта.
У 1920 годзе ў пушчы з вялікага статка застаўся толькі адзін зубр, у 1921 годзе застрэлены і апошні.
І толькі ў 1929 годзе у пушчу былі завезены некалькі зуброў з заапаркаў Еўропы. З іх пачалося ўзнаўленне віду. У 1941 годзе (да пачатку авйны) у пушчы налічвалася ўжо 19 зуброў.
У час першай сусветнай вайны, калі пушча належыла Расіі, яна падвяргалася яшчэ і беспрыкладнай па жорсткасці вырубцы лясоў. За два з паловай гады Ў Германію было вывезена 4,5 млн. Куб. М. Драўніны, прычым, самых каштоўных парод. Гэта амальстолькі, колькі вырублена ў пушчы за ўсю папярэднюю гісторыю.
У 1919 годзе пушча перайшла ва ўласнасць Польшчы, але рубкі лесу працягваліся. У 20-я гады пушчу вырубалі англічане.
У 1939 годзе тэрыторыя пушчы ў 129 тыс. га адышла БССР . У 1940 годзе адпаведна з асобнай пастановай уся тэрыторыя пушчы павінна была стаць запаведнай. Але пачалася вайна, і зноў паўтарылася былая гісторыя. 22 чэрвеня 1941 года – дата, якая лягла на пушчу ценем і стала вялікай чалавечай трагедыяй. Да гэтага часу вялікі лес хавае магілы вывезеных сюды і расстраляных жыхароў.
У час вызвалення пушчы ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў ў выніку ваенных дзеянняў у ноч на 16 ліпеня 1944 года загарэўся і моцна пацярпеў імператарскі паляўнічы палац. Да таго ж “дапамаглі” мясцовыя марадзёры, расцягнулі найбольш каштоўнае.
Па дагавору 1945 года аб дзяржаўнай мяжы паміж Польшчай і СССР заходняя частка пушчы разам з пасёлкам Белавежа адышлі Польшчы. Доўгі час ішлі спрэчкі – што рабіць з палацам. Вырашылі ўзарваць. Аказалася, што зрабіць гэта няпроста. Дынаміт з цяжкасцю разбураў будынак, настолькі ён быў моцны.
На думку спецыялісаў,
Гасподзь схіляецца да ўсіх, ды ніцых духам Ён ня чуе.
Ніна Мацяш
Хоць, праўда, хлеб ядуць і з вуды, але не ўсе і не заўсюды.
Якуб Колас
Якуб Колас
Рыгор Барадулін
Кожны раз чалавецтва бліжэй да шчасьця на вышыню нашых магіл.
Кастусь Каліноўскі
Мы павінны быць рабамі законаў для таго, каб мець магчымасьць карыстацца свабодай.
Леў Сапега
Кожны народ мае хаця б адзін геніяльны твор, і гэты твор - мова.
Алесь Разанаў
Горай ня будзе, бо лепш не было.
Уладзімер Някляеў
Як ад нараджэньня зьвяры, што ходзяць у пустыні, ведаюць ямы свае; птушкі, што лётаюць у паветры, ведаюць гнёзды свае; рыбы, што плаваюць па моры і ў рэках, чуюць віры свае; пчолы і тым падобныя бароняць вульлі свае, – так і людзі, дзе нарадзіліся і ўскормлены, да таго месца вялікую ласку маюць.
Францішак Скарына
Кожны чалавек носіць сваё неба з сабой.
Уладзімер Караткевіч
Як заўжды на вайне, галоўная плата – кроў, і плаціць той, хто найменш вінаваты.
Васіль Быкаў
Добра быць у дарозе, якую ты сам сабе выбіраеш.
Якуб Колас
Пакуль дашукаесься адной школы з кніжкамі, пройдзеш трыццаць корчмаў з гарэлкай.
Аляксандар Ельскі
Быць паэтам знача ня толькі любоў зьняволеных землякоў, але й помста сільных ворагаў нашай зямлі і свабоды.
Ларыса Геніюш
Багацее ня той, хто шмат працуе, а той, хто ўмее гаспадарыць.
Зянон Пазьняк
Яшчэ нікому не ўдавалася закратаваць вакно памяці.
Уладзімер Арлоў
Кожны пражыты дзень адкідае тое, што ёсьць, і набліжае тое, што будзе.
Кузьма Чорны
Каб сонца засланіць, вушэй асьліных мала.
Кандрат Крапіва
Народ можа дараваць пісьменьнікам многае, але ня можа дараваць маўчаньня ў часы, калі вырашаецца яго лёс.
Максім Танк
Зусім не хістаюцца слупы, асабліва – глыбока ўкапаныя.
Янка Брыль
Не народ для ўрада, а ўрад для народа.
Кастусь Каліноўскі
Вечна тваім застанецца толькі тое, што ты аддаў.
Уладзімер Караткевіч
Сорам у спадчыну не пераходзіць.
Рыгор Барадулін
Хто бачыў сьмерць душы?
Ігар Бабкоў
Паміраньне мовы такая ж натуральная зьява, як і нараджэньне яе. Быць можа, што і мая мова некалі памрэ. Як памру я сам, чалавек. І я аніяк не баюся натуральнай сьмерці. А от калі насільна паміраць – страшна.
Ян Скрыган
Кажуць: зло нараджае зло. А найчасьцей – яго нараджае надзея на адпушчэньне грахоў.
Максім Танк
Не сумуйце, як тыя, што надзеі ня маюць.
Казімер Сваяк
Усё будзе добра, толькі нічога ня трэба рабіць.
Аляксандар Уласаў
Той сумленна рассудзіць, хто сабе не даруе...
Генадзь Бураўкін
Не цьвярдзі таго, за што ты ня можаш прысягнуць у імя чысьціні свайго сумленьня.
Язэп Драздовіч
Абыякавы да мінулага ня мае аніякай інтэлектуальнай перавагі над жывёлай, і таму ёсьць першы кандыдат на маральную, а затым і фізычную сьмерць. Усё адно хто гэта - чалавек ці народ.
Уладзімер Караткевіч
Перад тварам сьмерці кожны ня рыцар, а толькі пілігрым-вандроўнік.
Макалай Крыштаф Радзівіл Сіротка
Якім бы велічным ні здаваўся трон, усё роўна на ім сядзіць задніца.
Рыгор Барадулін
Дзе сёньня мяжа паміж свабодай і няволяй? Дзе крытэр, каб адрозьніць вольнага чалавека ад нявольніка? Гэтая мяжа – не турма. Сёньня ў турме можна быць больш вольным, чымся “на волі”. Мяжа паміж свабодай і няволяй у першую чаргу ў нас самых.
Аўген Калубовіч
Для прыстойнага чалавека няма большай асалоды, як жыць у сваёй айчыне ў поўнай бясьпецы, ні з кім ня біцца і не сварыцца і каб ніхто яго не зьняславіў ці пакалечыў або паквапіўся на яго дабро.
Леў Сапега
Праўда ў гісторыі – функцыя адназначная, зь яе робяць урокі. З хлусьні ніякіх урокаў ня зробіш, апроч новай хлусьні.
Васіль Быкаў
Праходзіць час, і фатаграфія шчыміць.
Зянон Пазьняк
Рабі нечаканае, рабі, як не бывае, рабі, як ня робіць ніхто - і тады пераможаш.
Уладзімер Караткевіч
Добра быць коласам, але шчасьлівы той, каму давялося быць васільком. Бо нашто каласы, калі няма васількоў?
Максім Багдановіч
Менавіта нацыянальная ідэя спараджае ідэю палітычнага выбару, выбару свабоды.
Вінцук Вячорка
Працэнт адказных людзей у грамадзтве наўрад ці моцна мяняецца. Адказных за сябе й ня толькі заўсёды меншасьць. Адказнасьцю не заразіш.
Вінцук Вячорка
Літаратурны набытак эміграцыі вызначаецца ня толькі тым, што ёй створана, але й тым, што яна зьберагла.
Аляксей Каўка
Выжываць -- гэта любой цаною, а жыць -- гэта ўсё-ткі менш ці больш сумленна.
Янка Брыль
У істоце кожнага страху ляжыць наша няведаньне, наша цемната.
Якуб Колас
Хваробы лечаць і атрутамі.
Максім Багдановіч
Усе дарогі бясконцыя, апрача той, якая вядзе на могілкі.
Максім Танк
З Бацькаўшчынай - як з каханай, добра быць разам, ісьці па яе дарогах, ляцець, каб убачыць усю.
Зянон Пазьняк
Я ведаю людзей, якія задыхнуліся ад вострага недахопу свабоды.
Уладзімер Арлоў
Бяздушная еднасьць горш за духоўнае разьеднаньне.
Пётра Сяўрук
Нацыя -- гэта нішто іншае, як міт пра Нацыю.
Валянцін Акудовіч
Людзі гоняцца за багацьцем не дзеля таго, каб рабіць бліжнім дабро, а каб нічога не рабіць, або – што яшчэ горш – каб шкодзіць.
Ян Баршчэўскі
Без чалавечнасьці ня будзе й вечнасьці.
Пімен Панчанка
Чалавечае жыцьцё праходзіць паміж успамінам і надзеяй.
Ігнат Ходзька
Дзеці – усьмешка Божая.
Уладзімер Караткевіч
Сьмерць кожны дзень ходзіць вакол, кожную хвіліну нішчыць і маладзенькія, і старыя формы жыцьця, і мы не зварачаем на гэта ўвагі, і толькі тады яна робіць моцнае ўражаньне, калі ўмірае хто блізкі або калі наваліцца мор і людзі пачынаюць уміраць агулам – тады чалавека ахоплівае жах і ён губляе галаву. І вось што цікава. Калі парушаюцца драбязговыя правы, то чалавек гатоў грызьціся за гэта і кусацца зубамі; там жа, дзе разьбіваецца сама аснова, прынцып, ён згінае сваю галаву і моўчкі падстаўляе яе пад абух.
Якуб Колас
Жыцьцё дзівоснае, калі да ўсяго ставісься як да тайны.
Сьвятлана Алексіевіч
Можа таму і памірае ад настальгіі чалавек, які пры жывой радзіме топча чужыя травы, лашчыць чужыя кветкі, чуе чужую мову сваіх дзяцей.
Янка Сіпакоў
І фанатыкі, і бязбожнікі, - адной маткі дзеці - крайнасьці... Няма жыцьця ў крайнасьці... Нішто не жывець, не расьцець у вагні, нішто не жывець, не расьцець у марозе. Толькі між агнём і марозам усё расьцець, усё цьвіцець, разьвіваецца, красуецца.
Язэп Драздовіч
Лепей памерці ад голаду, смагі і шчасьця ня ведаць спрадвеку, чым подласьць зрабіць хоць каму без развагі, тым болей – забіць чалавека.
Ян Чачот
Людзі доўга не жывуць.
Барыс Пятровіч
Гісторыя нагадвае склад запасных частак, зь якога кожны цягне патрэбную для сябе дэталь.
Максім Танк
У жыцьці няма нічога вечнага, бо жыцьцё самое да пары.
Ларыса Геніюш
Нішто так не вядзе каралеўства да хуткага заняпаду і зьнішчэньня, як наступ на веру.
Мялеці Сматрыцкі
У савана няма кішэняў.
Уладзімер Караткевіч
Чалавек, як i кожная жывая iстота ад Бога, нараджаецца свабодным.
Васіль Быкаў
Эх, чалавек, чалавек! Усё роўна не дабіцца табе, адкуль усё і што яно…
Максім Гарэцкі
Верш нараджаецца не з уласнага «хачу», а зь безабароннага «хочацца».
Алесь Разанаў
Крыкі спрэчкі не разьвяжуць.
Якуб Колас
Назад ня прыйдзе хваля тая, што з быстрай рэчкай уплывае.
Якуб Колас
Няма, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек мае розум і навуку ў галаве.
Кастусь Каліноўскі
Самая большая памылка Бога, што ён стварыў чалавека, які стаў і яго забойцам...
Максім Танк
Час - люстэрка, у якім кожны ўбачыць сябе, як іншага.
Алесь Разанаў
Разумнаму слава -- што крылы, а дурню – камень ці пятля.
Пятрусь Броўка
Ня вер, калі праклінаюць цябе званамі ўсіх званіц. Яны скрыта моляцца, цалуючы цябе.
Максім Танк
Гасподзь схіляецца да ўсіх, ды ніцых духам Ён ня чуе.
Ніна Мацяш
Корань навукі горкі, ды плады яго салодкія.
Якуб Колас
Рыгор Барадулін
Без атак і абароны няма сапраўднае вайны.
Якуб Колас
Вёрстаў кіямі ня зьлічыш.
Уладзімер Дудзіцкі
Я такіх паэтаў не страчаў, якія маглі б напісаць лепш, але напісалі горш.
Максім Танк
І датуль чалавек жывы, покуль зь ім душа размаўляе.
Рыгор Барадулін
Воля аплачваецца крывёй, рабскае жыцьцё -- боязьзю, а выбар робіць сумленьне.
Кастусь Тарасаў
Няма красы без спажытку, бо сама краса і ёсьць той спажытак для душы.
Максім Багдановіч
Статуты патрэбныя кожнай дзяржаве, як вочы целу.
Пётр Скарга
Страта любові да сваёй краіны – самае страшнае з усяго, што ў нас адбылося. Страшней за самы страшны крызіс. Дэвальвацыя рубля нішто ў параўнаньні з дэвальвацыяй любові.
Уладзімер Някляеў
Менавіта супраціў націску нараджае пачуцьцё свабоды.
Юры Дракахруст
Чалавек - гэта правіла, якое складаецца з адных выключэньняў.
Фёдар Яфімаў
Калі ты ня ўмееш сам забаўляцца, дык табой забаўляюцца іншыя.
Валянцін Акудовіч
Адчуваю сябе лепш, чым было, але горш, чым хацелася б.
Рыгор Барадулін
Порахам чалавека ня выхаваеш.
Васіль Быкаў
Шануй чужое аж да пакланеньня, сваё любі да самазабыцьця.
Пятро Бітэль
Сакавік 2017-га не быў простым. Брутальны разгон Дня Волі, арышты па «Справе
патрыётаў», бясконцыя суткі для актывістаў і выпадковых мінакоў, маўчанне або
няўцямныя тлумачэнні з боку палітычных лідараў…
І ўсё гэта пасля больш як года «лібералізацыі», дрэйфу ў бок Захаду і працы нібыта на збліжэнне грамадства і ўлады, калі хацелася шчыра верыць у слоган: «Мы адзін народ».
Сёння той самы слоган гучыць усё часцей як пытанне: «Мы адзін народ?» Усё часцей у галовах людзей ды ў асабістых размовах фігуруе адно слова: «страх». Страх апынуцца за кратамі, страх быць адлічаным з вучобы, страх немагчымасці аплаціць крэдыты альбо наўпрост утрымліваць сям’ю на фоне эканамічнага крызісу.
Страх - гэта не толькі паралізуючы інстынкт, але яшчэ і няўпэўненасць у заўтрашнім дні, агульная трывога. Падаецца, што збітыя ўсе арыенціры: чаму ўлада дзейнічае так, а не інакш? Чаму садзяць за краты гэтых, а не тых? Хто наступны? Дзе хоць нейкая легальна пляцоўка для дзейнасці «ў межах закону», тыя «чырвоныя сцяжкі», за якія нельга забягаць?
Добра вядомы эксперымент, пастаўлены некалі над пацукамі. Адна жывёлка падыходзіла да кармушкі, ела, яе не чапалі. Іншая таксама падыходзіла, але яе перыядычна біла токам. Ніякай логікі не было - раз білі, раз не білі. Пацук, які апынуўся ў такім становішчы, таксама не меў адказу на пытанне: «Чаму?». Але падыходзіў: есці хацелася.
У далейшым, тым жа пацукам прапаноўвалі розныя задачы, лабірынты і г.д. Жывёлка, якую біла токам, наўпрост не магла вырашаць прасцейшых задачаў: у ёй жыў страх, няўпэўненасць, якія паралізоўвалі любую актыўнасць. Пацук, якога «не рэпрэсавалі» спраўляўся з задачамі выдатна.
На першы погляд, падаецца, што ў сітуацыі таго няшчаснага пацука апынулася толькі апазіцыйная частка грамадства, якая ходзіць на мітынгі, ладзіць пратэсты, «муціць ваду», як падаецца ўладам. А што з іншымі? Магчыма, прадпрымальнікі адчуваюць сябе па-іншаму? Магчыма, пенсіянеры альбо выкінутыя з працы ўчорашнія рабочыя прадпрыемстваў? Магчыма, тая адэкватная частка чыноўнікаў дзяржапарату, якія разумеюць неабходнасць пераменаў і эканамічных рэформаў?..
Наўрад ці. Кожны ведае, што «заўтра» - гэта вялікая абстракцыя, пра якую ніхто нічога не ведае. Дакладней, ведае толькі вузкі сегмент беларусаў - вышэйшая ўлада ды набліжаныя для яе асобы. Рэшта застаецца ў «цёмным пакоі» ды можа толькі здагадвацца, ці ёсць побач рубільнік, каб уключыць святло, альбо ён наогул па-за межамі пакоя… Цэлы народ з мехам на галаве. Цэлы народ - герой эксперыменту.
Цяжка назваць такі стан выпадковасцю. Камусьці вельмі выгадна мець амаль 10 мільёнаў суайчыннікаў з паралізаванай воляй і любой творчай энергіяй. Хочаш нешта зрабіць - арганізаваць бізнес, збудаваць дом, стварыць сям’ю, уключыцца ў грамадскую дзейнасць альбо наўпрост выказацца пра тое, што «накіпела»? Страшна. А раптам што якое... Можа атрымаецца, а можа і токам каля кармушкі атрымаеш.
Па такім алгарытме можа існаваць птушкафабрыка альбо «папраўчая калонія». Грамадства і дзяржава - наўрад ці. Ці могуць быць бройлерныя куры патрыётамі сваёй птушкафабрыкі? Ці будуць зэкі бараніць сваю калонію ў выпадку знешняй пагрозы? Рытарычныя пытанні.
Чалавек як істота думаючая, але не пазбаўленая асноўных інстынктаў, можа любіць, удасканальваць і бараніць толькі тое месца, якое любяць. Беларусь, на жаль, усё менш падобная на такое месца.
Ці ёсць нейкае выйсце? Эміграцыя? Бесперспектыўны бунт?.. А што наконт пазітыўных варыянтаў? Здаецца, ёсць і такія. Праблема толькі ў тым, што грамадства такую перспектыву не можа выбудаваць самастойна. Патрэбная як воля «знізу», так і воля «зверху». Кожны павінен пайсці на саступкі, пакуль сітуацыя ўзаемнага недаверу і нават нянавісці не зайшла занадта далёка. Інакш палаючы дом тушыць ужо не будзе каму.
Свабода і дыялог - тыя фактары, якія могуць дапамагчы выйсці з крызісу даверу, разбурыць атмасферу страху, абнуліць затоеныя і надзейна схаваныя крыўды. Так, улада баіцца даваць свабоду свайму ж народу. Бо для ўлады гэта пытанне ўлады, прабачце за каламбур. Маўляў, толькі татальны кантроль выратуе сітуацыю, не дасць «расхістаць човен».
Але каго выратаваў татальны кантроль? Няўжо раздутыя штаты сілавікоў, сістэма даносаў і картатэкаў на кожнага грамадзяніна дапамаглі выстаяць СССР, Румыніі, ГДР?.. У кожным выпадку гэта было пытаннем часу. У сітуацыі надлому людзі палічылі за лепшае адкінуць ідэалы і аўтарытэты, якія ім навязваліся дзесяцігоддзямі. Бо птушкі не могуць быць патрыётамі птушкафабрыкі, зэкі не будуць бараніць свой барак, грамадзяне не гатовыя жыць і, пры патрэбе, паміраць для дзяржавы, якая бачыць іх выключна працоўнай сілай або крыніцай падаткаў.
Здаецца, яшчэ не позна «ўключыць заднюю» ды павярнуцца тварам да людзей. Нават у Франка з Піначэтам гэта атрымалася: рэформы, свабода, мірная перадача ўлады. Бо перадаваць рана ці позна ўсё адно давядзецца. І лепш зрабіць гэта меншай крывёй, не спаліўшы дом, дзе кожнаму з нас яшчэ жыць.
